Leczenie zeza
Ćwiczenia są jedną z metod leczenia zeza. Opowiada o tym dr n. med. Ewa Oleszczyńska-Prost, specjalista chorób oczu.
Dla kogo są przeznaczone ćwiczenia oczu?
Jedną z metod leczenia zeza, niedowidzenia i krótkowzroczności u dzieci są ćwiczenia wzroku zarówno pleoptyczne, jak i ortoptyczne. Jedynie lekarz okulista, po dokładnym zbadaniu stanu układu wzrokowego u dziecka, może zalecić odpowiednie ćwiczenia oczu, które wykonują wykwalifikowani ortoptyści.
Kiedy z małym dzieckiem trzeba zgłosić się do okulisty?
Jeżeli rodzice lub lekarz pierwszego kontaktu zauważą jakiekolwiek nieprawidłowości w budowie, wielkości czy też w różnym wyglądzie obu oczu powinni natychmiast zgłosić się do okulisty. Nierównoległe ustawienie oczu, czyli naprzemienne lub jednostronne ustawianie się oczu w zezie, drobne drżenia lub szybkie ruchy wahadłowe gałek ocznych mogące wskazywać na występowanie oczopląsu, wymagają zarówno dokładnej diagnostyki okulistycznej, jak neurologicznej, często zobrazowanej badaniami tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego OUN.
Brak czerwonego odblasku z jednego lub obu oczu podczas oświetlenia oczu zogniskowanym światłem (np. przy robieniu zdjęć) może wskazywać na chorobę organiczną oczu, taką jak zaćma wrodzona czy też nowotwór wewnątrzgałkowy. Stwierdzenie jakichkolwiek nierówności w osadzeniu czy w wyglądzie oczodołów lub gałek ocznych może sugerować występowanie anomalii wrodzonych. Nadmierne mrużenie oczu przy świetle wraz z łzawieniem może być objawem bardzo ciężkiej choroby, jaką jest jaskra wrodzona. Schorzenia te wymagają podjęcia natychmiastowego leczenia operacyjnego i farmakologicznego, a następnie odpowiednio zleconych ćwiczeń układu wzrokowego. Zaraz po urodzeniu dziecka rodzice powinni także zwrócić uwagę na wygląd oczu i okolicznych tkanek: czy gałki oczne są prawidłowo osadzone w oczodołach, czy nie ma nieprawidłowej i nadmiernej wydzieliny ropnej lub śluzowej, czy noworodek stara się otwierać oczy. Jeżeli zauważymy jakiekolwiek nieprawidłowości, świadczy to o stanie zapalnym spojówek, powiek lub niedrożności dróg łzowych.
Dzieci urodzone przedwcześnie, ze względu na niedojrzałość układu wzrokowego, badane są w 4., 8.,12. tygodniu życia. Jeżeli nie rozwinie się u nich retinopatia wcześniacza, bardzo często występują wady wzroku: krótkowzroczność lub nadwzroczność, zez, oczopląs, niedowidzenie. Tak więc badanie okulistyczne powinno być wykonane jak najwcześniej, w pierwszym roku życia dziecka. Jeśli rodzice, rodzeństwo lub najbliższa rodzina obciążona jest wadami wzroku lub innymi schorzeniami oczu, mogącymi stanowić czynnik genetyczny, wskazane jest badanie oczu w pierwszym roku życia dziecka. Pamiętajmy, że wiele schorzeń oczu wrodzonych lub występujących od urodzenia można skutecznie wyleczyć, ale jedynie pod warunkiem wczesnego zgłoszenia się do okulisty.
Do jakiego wieku zez u dziecka może być fizjologią?
Dziecko nawiązuje kontakt wzrokowy w 6-8. tygodniu życia. Od tego momentu oczy dziecka powinny być ustawione równolegle i na wprost oraz prawidłowo przesuwać się na boki podczas patrzenia na interesujące go obiekty. U zdrowych dzieci oko nie „ucieka” od urodzenia. Jeśli zauważymy jakiekolwiek zaburzenie, wcześniej lub później okaże się, że mamy do czynienia z jakąś wadą wzroku.
Jakie są metody leczenia zeza?
Leczenie zeza u dziecka rozpoczynamy zaraz po jego wykryciu. Pierwszym krokiem jest ocena wady wzroku, przy pomocy odpowiednich komputerowych autorefraktometrów, po kilkudniowym podaniu do obu oczu kropli atropinowych w celu porażenia akomodacji. Jeżeli stwierdzimy wadę wzroku, dobieramy odpowiednie okulary lub soczewki kontaktowe, bez względu na wiek dziecka. Pierwszym leczeniem zeza jest stałe ich noszenie.
Jeżeli stwierdzimy niedowidzenie jednego oka, konieczne jest zasłanianie oka zdrowego, w celu zmuszenia oka chorego do odbierania bodźców wzrokowych. Obturację oka zdrowego prowadzimy przez wiele godzin dziennie przez kilka miesięcy, oczywiście w zależności od ciężkości niedowidzenia i wieku dziecka. Dodatkowo zalecamy odpowiednie ćwiczenia pleoptyczne, poprawiające ostrość wzroku. Natychmiast po uzyskaniu jednakowej ostrości wzroku obu oczu, wyrównujemy kąt zeza przy pomocy odpowiednich okularów pryzmatycznych, iniekcji toksyny botulinowej lub zabiegu operacyjnego.
Dalsze leczenie zeza wymaga stosowania ćwiczeń ortoptycznych, mających na celu wzmocnienie lub wykształcenie widzenia obuocznego. Równoległe ustawienie oczu konieczne jest do rozwoju i utrwalenia prawidłowego widzenia obuocznego, czyli całkowitego wyleczenia zeza.
Jak długo może trwać leczenie zeza?
Długość leczenia zależy od ciężkości schorzenia, czyli głębokości niedowidzenia i wielkości kąta zeza, oraz od wieku dziecka. Jeżeli leczenie rozpoczniemy u małego dziecka, np. u niemowlęcia, to trwa ono krócej. Jednak z reguły takie leczenie trwa kilka lat.
Co to jest zez ukryty?
Zez ukryty jest schorzeniem polegającym na rzadziej lub częściej pojawiających się zaburzeniach równowagi mięśniowej (tzw. heterophoria). Często pojawia się przy niewyrównanych okularami lub soczewkami kontaktowymi wadach wzroku, zarówno plusowych, jak i minusowych. Odchylenie osi widzenia następuje w wyniku przerwania impulsów fuzyjnych, które nie są w stanie dłużej utrzymać widzenia obuocznego. Mechanizmy adaptacyjne u dziecka są tak duże, że pomimo słabej obuoczności jest ono w stanie utrzymać oczy na wprost i zeza na co dzień nie widać. Ujawnia się w sytuacjach zmęczenia, stresu, choroby, gdy organizm jest osłabiony.
Niestety, tak duży wysiłek organizmu wiąże się z wystąpieniem tzw. objawów astenopijnych: mogą pojawić się bóle głowy, szybkie męczenie się podczas pracy wzrokowej, zamazywanie teksu podczas dłuższego czytania lub szybkiego fiksowania naprzemiennie obiektów dalekich i bliskich, trudności w koncentracji, objawy dysleksyjne, bóle lub zaczerwienie gałek ocznych. Z czasem te mechanizmy obronne osłabiają się i pojawia się zez. Często dochodzi do przerwania fuzyjnych mechanizmów obronnych po 30. roku życia lub też po wykonaniu laserowej korekcji wady wzroku.
Na czym polegają ćwiczenia oczu?
Są dwa rodzaje ćwiczeń wzroku: pleoptyczne i ortoptyczne. Ćwiczenia pleoptyczne wykonuje się, gdy mamy do czynienia z niewidzeniem któregoś oka. Najważniejsze w takim przypadku jest zasłanianie „lepszego” oka – trzeba to robić prawie przez cały dzień, przez wiele miesięcy. Odpowiednie ćwiczenia pleoptyczne są ćwiczeniami dodatkowymi, które przyśpieszają uzyskanie prawidłowego widzenia wraz z fiksacją centralną oka chorego. Obniżenie ostrości wzroku w oku z ambliopią jest uwarunkowane występowaniem mroczka środkowego i przesunięciem subiektywnego kierunku widzenia „na wprost” na ekscentryczne miejsce siatkówki, co powoduje powstanie patologicznej koordynacji ruchów całego ciała. Siedliskiem hamowania występującego w ambliopii jest kora mózgowa. Celem ćwiczeń jest: przywrócenie plamce oka zezującego prawidłowej czynności oraz dominacji nad obwodem siatkówki (dochodzi w ten sposób do usunięcia mroczka środkowego i poprawienia ostrości wzroku), odzyskanie przez plamkę głównego kierunku widzenia oraz zmiany lokalizacji przestrzennej siatkówki, koordynacja ruchów oka oraz mięśni szkieletowych kończyn górnych, dolnych i całego ciała z fizjologicznym kierunkiem widzenia, ograniczenie dominacji oka prowadzącego, a przez to usunięcie uwarunkowanych obuocznie odruchów hamujących i zmiany lokalizacji obuocznej.
Leczenie pleoptyczne składa się z kilku etapów, z zastosowaniem odpowiednich aparatów do ćwiczeń.
Gdy dziecko nie ma już niedowidzenia, ale pozostaje zez, stosuje się ćwiczenia ortoptyczne. Ich celem jest doprowadzenie do powstania, wzmocnienia lub rozszerzenia widzenia obuocznego, którego najwyższym stopniem jest stereoskopia, czyli widzenie głębi.
Jak wyglądają ćwiczenia ortoptyczne?
Ćwiczenia ortoptyczne są wskazane w przypadku niedomogi wszystkich trzech stopni widzenia obuocznego, to znaczy jednoczesnej percepcji, fuzji i stereoskopii.
Jednoczesna percepcja to pierwszy stopień widzenia obuocznego. Polega na tym, że pacjent widzi równocześnie obojgiem oczu dwa różne obrazki, np. pokazywane w synoptoforze przed każdym okiem inny. W celu uzyskania jednoczesnej percepcji stosuje się najpierw ćwiczenia obiektywne, takie jak: masaż plamki, kinetyczne pobudzanie obu siatkówek, metodę reorientacji, metodę dwojenia jednoocznego, naprzemienna fiksację. Gdy dziecko uzyska już jednoczesną percepcję, przechodzi się do ćwiczeń subiektywnych, w których sam pacjent, poruszając ramionami synoptoforu, uczy się nakładać obrazki do jednoczesnej percepcji.
Ćwiczenia fuzji rozpoczynamy, gdy korespondencja siatkówek jest znormalizowana, tłumienie przezwyciężone i uzyskaliśmy jednoczesną percepcję w kącie obiektywnym. Należy wtedy wyćwiczyć fuzję z możliwie największym zakresem, co umożliwi utrwalenie widzenia obuocznego i zapobiega nawrotowi zeza.
Gdy podczas leczenia zeza uzyskamy dostateczną ostrość wzroku oka zezującego i jednoczesną percepcje z odpowiednim zakresem fuzji, można przystąpić do ćwiczenia widzenia stereoskopowego. Podczas widzenia stereoskopowego powstaje wrażenie widzenia trzeciego wymiaru, bryły, powstaje pełne widzenie obuoczne, możliwe jedynie u osoby, której oczy są ustawione równolegle w płaszczyźnie czołowej. Widzenie stereoskopowe można ćwiczyć w synoptoforze, stereoskopie, kartach stereogramowych. Widzenia stereoskopowego nie należy utożsamiać z poczuciem głębi, którą można rozróżniać jednym okiem, wykorzystując tzw. wskaźniki głębi.
Czy tymi metodami można leczyć także zeza u dorosłych?
Najlepsze efekty uzyskuje się u dzieci, im mniejsze dziecko tym leczenie przebiega szybciej i jest bardziej skuteczne. Niemniej jednak ćwiczenia prowadzimy nawet u dzieci i młodzieży kilkunastoletniej. Im jednak wcześniej, tym lepsze efekty i tym większa szansa wyleczenia u dziecka zeza i wykształcenia widzenia obuocznego, czasami nawet z przywróceniem widzenia stereoskopowego.
tekst: Katarzyna Pinkosz